Xubnaha labada aqal ee baarlamanka Soomaaliya ayaa lagu wadaa inay maanta oo Sabti ah u codeeyaan wax ka bedelka Dastuurka Soomaaliya.
Wax ka bedelka dastuurta ayaa waxaa ka soo horjeestay Madaxweynayaal iyo Ra’isul Wasaarayaal hore, oo ay ka mid yihiin, Maxamed Cabdullahi Faramaajo, Shariif Sheekh Axmed, iyo Xasan Cali Kheyre. Waxaa ka kaloo ka soo horjeestay siyaasiyiin, xildhibaano iyo Madaxweynaha Dowlad Goboleedka Puntland.
Hay’adda u doodda Xuquuqda Aadanaha ee Human Rights Watch ayaa war qoraal ah oo ay maanta soo saartay Baarlamanka Soomaaliya ku boorisay in aanay u codeyn – sida ay hadalka u dhigtay dastuur wiiqaya xuquuqda Caruurta.
HOOS KA AKHRISO QORAALKA HEYADDA OO TURJUMAN
Baarlamaanka Soomaaliya waa in uu diidaa wax ka beddelka dastuurka ee la soo jeedinayo ee wiiqaya ilaalinta xuquuqda carruurta, Human Rights Watch ayaa sidaas sheegtay maanta.
March 30, 2024, labada aqal ee baarlamaanka ayaa la filayaa in ay u codeeyaan soo jeedinta wax ka bedelka, taas oo hoos u dhigi doonta da’da qaan-gaarnimada – kordhinta khatarta guurka ilmaha iyo hoos u dhigista heerarka caddaaladda ee qaan-gaarka – iyo suurtogalnimada in la ogolaado noocyo ka mid ah gudniinka fircooniga ah.
“Baarlamaanka Soomaaliya waa inuu ka hortagaa dadaallada lagu wiiqayo ilaalinta dastuurka ee carruurta, gaar ahaan gabdhaha,” ayay tiri Laetitia Bader, agaasime ku xigeenka Afrika ee Human Rights Watch. “Deeq bixiyayaasha Soomaaliya waa in ay ku cadaadiyaan dowladda in ay fuliso sheegashaheeda ah in ay qaadayso tillaabooyin muhiim ah si ay u fuliso ballanqaadyadeeda caalamiga ah ee xuquuqda aadanaha.”
Dastuurka KMG ah ee Soomaaliya ee 2012 ayaa dib u eegis lagu sameynayaa muddo toban sano ku dhow, balse dadaallada lagu doonayo in lagu dhameystiro dib u eegista ayaa soo socday tan iyo dabayaaqadii 2023. Bishii Febraayo, guddiga madaxa banaan ee dib u eegista iyo hirgelinta dastuurka ayaa baarlamaanka u diray soo jeedin wax ka bedel lagu sameeyo dastuurka KMG ah ee afarta cutub ee ugu horreeya, oo ay ku jiraan. maqaalo ku saabsan da’da qaan-gaarnimada iyo dembi ka dhigista gudniinka fircooniga ah.
Sida uu dhigayo dastuurka ku meel gaarka ah ee Soomaaliya, ilmaha waxaa lagu qeexaa in uu yahay qof ka yar 18 jir, wax ka beddelka la soo jeediyay ayaa dhigaya in ereyga cunug “waxaa loola jeedaa qof da’diisu ka yar tahay 15 sano oo qaangaar ah halka da’da mas’uuliyadda ay tahay 18 jir, sida lagu qeexay. ee sharciga Jamhuuriyadda Federaalka Soomaaliya.” Qaadashada halbeeggani waxay ka hor imanaysaa waajibaadka Soomaaliya ka saaran Axdiga Qaramada Midoobay ee Xuquuqda Carruurta, kaasoo ilmaha ku qeexaya qof kasta oo ka yar 18 jir.
Wax-ka-beddelka la soo jeediyay ee lagu dejinayo da’da ” qaan-gaarnimada ” ee 15 waxay si gaar ah u gelinaysaa gabdhaha khatarta weyn ee guurka ilmaha, taasoo saameynaysa caafimaadkooda, gaar ahaan caafimaadka taranka, helitaanka waxbarashada, iyo ka ilaalinta noocyada kale ee xadgudubka, Xuquuqda Aadanaha.. Gabdhaha Aan Aan Guursanin oo ah koox caalami ah oo ka shaqeysa ka hortagga guurka yar ayaa sheegay in 17 boqolkiiba gabdhaha Soomaaliya ay horay u guursadeen 15, halka 36 boqolkiiba 18 ay horay u guursadeen.
Wax-ka-beddelka la soo jeediyay waxa kale oo ka mid ah korriinka jidhka oo ah qodobka go’aaminaya aqlabiyadda qofka. Tani waxay ka soo horjeedaa halbeegyada caalamiga ah, kuwaas oo ugu baaqaya dawladaha inay sameeyaan go’aannada kartida dadka waaweyn ee ku salaysan “dareenka, maskaxeed iyo bisayl garaadka, oo aan ahayn bisayl jireed.
Wax-ka-beddelka la soo jeediyay ayaa kala saaraya da’da 15-sano ee qaan-gaarnimada iyo da’da 18-sano ee mas’uuliyadda, taasoo soo jeedinaysa in qof kasta oo ka yar 18 uu ku sii jiri doono ilaalinta heerarka caddaaladda carruurta. Si kastaba ha ahaatee, ficil ahaan, da’dan cusub ee qaan-gaarka waxay halis u tahay xoojinta madmadowga jira ee sharciga Soomaaliya ku dhawaad da’da qaan-gaarka taasoo kor u qaadi karta baylahda carruurta, Human Rights Watch ayaa tiri. Carruurta ku nool Soomaaliya ayaa muddo dheer lagu xukumay xadhig, xadhig, iyo xukunno hayn ah markii ay qaan-gaadheen, oo ay ku jiraan kiisaska waaweyn.
Intii lagu guda jiray xilligii ugu horeysay ee Madaxweyne Xasan Sheekh Maxamuud xafiiska, Human Rights Watch waxay ogaatay in maamullada Soomaaliya oo dhan ay ula dhaqmeen wiilasha looga shakisan yahay inay ku xiran yihiin kooxda Islaamiga ah ee Al-Shabaab sidii qaangaar taasoo xadgudub ku ah shuruucda caalamiga ah. Hay’adaha sirdoonka ayaa hanjabaad, garaacis iyo jirdil u geystay wiilasha xabsiga ku jira. Maxkamadaha ciidamada ayaa sidoo kale tijaabiyay caruur markii ay qaangaareen.
Waxka bedelka dastuurka ee la soo jeediyay ayaa sidoo kale kor u qaadaya welwelka ku saabsan dhaqamada kale ee waxyeelada leh, sida gudniinka fircooniga ah (FGM). Hay’adda Qaramada Midoobay u qaabilsan carruurta ee UNICEF ayaa warbixin ay soo saartay ku sheegtay in Soomaaliya ay ka mid tahay dalalka ugu badan ee lagu sameeyo gudniinka Fircooniga ah iyadoo 99% gabdhaha iyo haweenka da’doodu u dhaxayso 15 ilaa 49 jir lagu sameeyay gudniinka fircooniga.
Dastuurka ku meel gaarka ah ee Soomaaliya waa mid mugdi ku jiro marka la eego gudniinka fircooniga ah. Waxa ay odhanaysaa: “Gudniinka dumarku waa caado arxan darro ah oo bahdil ah waxayna la mid tahay jirdil. Gudniinka gabdhaha waa mamnuuc.” Si kastaba ha ahaatee, qodobku ma qeexayo gudniinka fircooniga ah, kaas oo laga yaabo ama aan loo fasiran karin inuu la mid yahay gudniinka fircooniga ah.
Dib-u-eegista dastuurka waa in ay xaqiijisaa in mamnuucidda gabi ahaanba dhammaan noocyada gudniinka fircooniga ah ay ku qoran tahay dastuurka, taasoo sahlaysa in dowladda ay sameyso qaab-dhismeedka sharci-dejinta iyo siyaasadda si loo cirib tiro dhammaan noocyada gudniinka fircooniga ah, Human Rights Watch ayaa tiri.
Ururka Caafimaadka Adduunka (WHO) ayaa kala saaray afar nooc oo gudniinka Fircooniga ah. Dhammaan noocyada gudniinka fircooniga ah waa nooc ka mid ah xadgudubka iyo takoorka ka dhanka ah haweenka iyo gabdhaha, oo ku lug leh in qayb ama gebi ahaanba laga saaro xubinta taranka ee xubinta taranka haweenka ama la dhaawaco xubnaha taranka ee dhedig sababo caafimaad la’aan. Ma laha faa’iidooyin caafimaad waxayna u horseedaa waxyeelo degdeg ah iyo mid fog oo haweenka iyo gabadha ku timaada jir ahaan, maskaxeed, galmo, iyo caafimaadka taranka, oo ay ku jiraan dhimashada xaaladaha qaarkood.
Cilmi-baadhis ay Human Rights Watch ku samaysay waddamo kala duwan oo caalamka ah ayaa muujisay in haweenka iyo habluhu ay la kulmeen cabsi ka hor inta aan la jarin, waxaana goyntani ay dhibaato weyn u geysatay caafimaadkooda, sida dhiigbax badan, shoog, caabuq, dhibaatooyin xilliga dhalmada, dhibaatooyin xilliga caadada, la’aanta ama hoos u dhaca raaxada galmada, dhalmo la’aanta, iyo arrimaha kale ee haweenka muddada dheer. Niyad-jabka, walaaca, xanuunka walbahaarka ee daba-galka ah, iyo dhibaatooyinka nafsiga ah ayaa sidoo kale caan ah.
Hay’adaha Qaramada Midoobay u qaabilsan heshiiska xuquuqul insaanka ayaa marar badan ugu baaqay Soomaaliya in ay soo saarto sharci dembi ka dhigaya dhammaan noocyada dhaqankan xun. 2021, dawladda Soomaaliya waxay ballan-qaadday muddadii ay dib-u-eegista ku samaynaysay Guddiga Xuquuqul Insaanka inay “ciribtirto caadooyinka xunxun ee soo jireenka ah.”
“Baarlamaanka Soomaaliya wuxuu u muuqdaa mid diyaar u ah inuu meel mariyo wax ka beddelka dastuurka dalka kaasoo jiilalka carruurta ah ku qaadi kara dhaqamo waxyeello leh,” ayay tiri Bader. “Dib u habeynta dastuurka waa in taa beddelkeeda lagu caawiyo dowladda si ay si wanaagsan u ilaaliso xuquuqda carruurta.”
